Τιμολέων Ντέμος:Οι ιστορικοί οδικοί άξονες της Ακαρνανίας

Το φαράγγι Γλώσσες στον Βάρνακα, φώτο: andromachi photography

Επιμέλεια: Τιμολέων Ντέμος, φοιτητής Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών

Η γεωγραφική θέση μιας περιοχής και η τοπογραφία της καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την ιστορική της πορεία, διαμορφώνει την φυσιογνωμία των ανθρώπων, τον τρόπο ζωής, την οικονομία και την διακίνηση αγαθών. Μια τέτοια περίπτωση είναι και η Ακαρνανία, η οποία γεωγραφικά τοποθετείται μεταξύ της Ηπείρου, της εύφορης αιτωλικής πεδιάδας και του Πατραϊκού κόλπου. Η διάβαση της ήταν αναγκαία για τις χερσαίες μετακινήσεις στην δυτική Ελλάδα όμως το έντονο ανάγλυφο δημιουργούσε δυσκολίες και κινδύνους. Το παρόν άρθρο είναι μια προσπάθεια παρουσίασης κάποιων εκ των διαχρονικών οδικών αξόνων της περιοχής καθώς και ιστορικά μνημεία και γεγονότα που σχετίζονται με αυτούς

Ρίχνοντας μια ματιά στην γεωφυσική διάπλαση της Ακαρνανίας βλέπουμε ότι μοιάζει με ανεστραμμένο τρίγωνο. Η βάση του είναι στον Αμβρακικό, δυτικά οριοθετείται από το Ιόνιο πέλαγος και ανατολικά ο ποταμός Αχελώος την διαχωρίζει από την Αιτωλία. Στο κέντρο του τριγώνου αυτού δεσπόζουν τα Ακαρνανικά όρη τα οποία ξεκινώντας από τον Αμβρακικό, απλώνονται νότια στον κάβο του Μαραθιά και δυτικά διακλαδίζονται προς την Πάλαιρο δημιουργώντας ένα αδιαπέραστο τείχος προς την θάλασσα.

Τα Ακαρνανικά ορθώνουν φυσικό τείχος προς την μεριά της θάλασσας

 

Παράλληλα, τα υψώματα που ξεκινούν από το Λουτράκι και συνεχίζουν προς την Κατούνα, την Παπαδάτου, τις Φυτείες και το Λιγοβίτσι διαχωρίζουν την ενδοχώρα του Ξηρομέρου από την περιοχή του Αχελώου και τις ακαρνανικές λίμνες. Έτσι αυτός ο κάθετος διαμελισμός της Ακαρνανίας μπορούμε να πούμε ότι την χωρίζει σε 3 κατακόρυφες ζώνες: την παραλιακή, την ζώνη της ενδοχώρας και την παραποτάμια.

 

Το μεγάλο μήκος των ακτών και τα πολλά αγκυροβόλια διευκόλυναν τον ελλιμενισμό πλοίων ώστόσο η διέλευση προς την ενδοχώρα έβρισκε εμπόδιο το φυσικό τείχος των Ακαρνανικών και τα μονοπάτια ήταν λίγα, δύσβατα και επικίνδυνα. Με άξονες αυτές τις διαβάσεις δημιουργήθηκαν από τα αρχαία χρόνια οι οδικές αρτηρίες, εκεί πρώτοι οι αρχαία Ακαρνάνες έφτιαξαν πύργους και κάστρα με τους Βυζαντινούς να τους ακολουθούν. Τα ίδια περάσματα διατηρήθηκαν κατα την Τουρκοκρατία και την Επανάσταση ενώ πολλές από αυτές τις διαβάσεις τις χρησιμοποιούμε και σήμερα με τα σύχρονα μέσα.

Σκίτσο του Γ. Παπατρέχα με τις διαβάσεις της περιοχής

 

Δρόμοι από την πλευρά του Ιονίου:

Η πρώτη διάβαση ξεκινά από τον όρμο της Αλυζίας (Μύτικας), εισέρχεται στο φαράγγι Γλώσσες (Βάρνακας), ανεβαίνει στον αυχένα Ασσάνι (μεταξύ Μπούμιστου και Περγαντί), συνεχίζει στην Κομπωτή και καταλήγει στην κοιλάδα του Αετού. Την διαδρομή αυτή χρησιμοποιούσαν μέχρι και τον 20ο αιώνα οι κατοικοί της Κανδήλας και των παραθαλάσσιων χωριών για να πάνε προς την Κατούνα, το Βούστρι και αντιστρόφως.  

Το πέρασμα Ασσάνι μεταξύ Μπούμστου-Περγαντί. Στο βάθος ο κάμπος της Αλυζίας, ο Μύτικας και ο Κάλαμος. Φώτο: Μπάμπης Λιβιτσάνης

 

Η δεύτερη ξεκινά στα Παλιομάγαζα (παραλία Παλιόβαρκα), προχωρά ανάμεσα Μεγανόρος-Μπούμιστο (η λεγόμενη στράτα της Ζάφτσας όπου υπάρχει και ο εμβληματικός αρχαίος Πύργος) συνεχίζει στο πέρασμα Αρχοντοχώρι – Μεγα Δέντρο και καταλήγει στην κοιλάδα του Αετού. Η ίδια διαδρομή χρησιμοποιείται απαράλλαχτη και σήμερα και έχει αυξημένη κίνηση το καλοκαίρι που εξυπηρετεί τις παραλίες του Μύτικα.

Η τρίτη ξεκινά από τον κόλπο του Δραγαμέστου (Αστακός) προχωρά στο στενωπό του Βασιλόπουλου, ανεβαίνει στο Λυκοδόντι για να φτάσει στην Τσαπουρνιά (μεταξύ Μαχαιρά-Χρυσοβίτσας). Από εκεί είτε παίρνει την κατεύθυνση προς Πρόδρομο και πέρασμα Ρίγανης ή κινείται βόρεια προς Μαχαιρά, Πόρτα Μπαμπίνης και κοιλάδα Αετού. Σύμφωνα με τον Κ. Ακροπολίτη, από το Δραγαμέστο εισέβαλε στην Ακαρνανία ως πειρατής και ο Άγιος Βάρβαρος ακολουθώντας τη διαδρομή αυτή μέχρι να αναχαιτιστεί από τους Ξηρομερίτες η κουρσάρικη ομάδα.(δείτε περισσότερα για τον Άγιο εδώ)

Η τέταρτη ξεκινά από το Δραγαμέστο και κινείται δια μέσω Τρυγοβίτσας- Αρχοντοχωρίου και Αετού προς την ενδοχώρα.

Ο δεύτερος δρόμος στην θέση Μέγα Δέντρο ή Μιδεντρός λίγο πριν πέσει στην κοιλάδα του Αετού

 

Δρόμοι από τον Αμβρακικό:

Η πρώτη διάβαση από τον Αμβρακικό ξεκινά από τον όρμο Λουτράκι, εισέρχεται στο στενωπό προς Κατούνα, ανεβαίνει στα υψίπεδα της αρχαίας Μεδεώνας για να καταλήξει κι αυτή στον Αετό.

Η δεύτερη ξεκινούσε από την Αμφιλοχία και περνούσε πλάι από τις λίμνες Αμβρακία (περιοχή Ρίβιου) και Οζερό για να καταλήξει κι αυτή στο πέρασμα του Αχελώου στην Ρίγανη.

Η διάρθρωση του φυσικού τοπίου ορίζει κάποια σημεία ως σταυροδρόμια στρατηγικής σημασίας για τις μετακινήσεις στην Ακαρνανία. Εκεί έγιναν σπουδαίες μάχες στο πέρασμα των αιώνων και μπορούμε να συναντήσουμε σημαντικά οχυρωματικά έργα, αρχαία ή βυζαντινά. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι του Αετού.

Από τον Αετό περνούσαν οι 4 εκ των 6 σημαντικότερων οδών της περιοχής. Το 1822 ο Κιουταχής ξεκίνησε από το Λουτράκι με σκοπό να διασχίσει το Ξηρόμερο και να κινηθεί προς το Μεσολόγγι. Στις 9 Αυγούστου το τούρκικο στράτευμα περνούσε από τα υψίπεδα του Αετού όπου ένα σώμα από περίπου 760 Ξηρομερίτες τους νίκησε ύστερα από πολύωρη μάχη. Η στρατηγική θέση του Αετού επιβεβαιώνεται και από την παρουσία του βυζαντινού κάστρου που πιθανόν κτίστηκε επί Ιουστινιανού τον 6ο αιώνα μ.Χ για να αντιμετωπιστούν οι βαρβαρικές επιδρομές και ενισχύθηκε περί τα 1210 μ.Χ υπό των Κομνηνών του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που το κάστρο έχει περάσει από τα χέρια Βυζαντινών, Σέρβων, Αλβανών, Φράγκων και Τούρκων.

Το βυζαντινό κάστρο του Αετού, σε κομβικό σημείο στο κέντρο του Ξηρομέρου Φώτο: Τάσος Καραϊσκος

 

Την ίδια εποχή (6ο αιώνα μ.Χ) χτίζεται και το Κάστρο του Βάρνακα ή Βαρνάτσας για να εποπτεύει το πέρασμα από το φαράγγι Γλώσσες προς το οροπέδιο Λιβάδι των Ακαρνανικών και συνεπώς προς την ενδοχώρα.

Στο πέρασμα που ονομάζουμε “στράτα της Ζάφτσας” μεταξύ Μπούμστου και Μεγανόρους συναντάμε τον αρχαίο Πύργο, οχυρωματικό έργο των αρχαίων Ακαρνάνων (πιθανόν μεταξύ 4ου-2ου αι. π.Χ) με στόχο της κατόπτευση του κάμπου της Αλυζίας και τον έλεγχο της διέλευσης στο στενό.

Ο Πύργος της αρχαίας Αλυζίας φρουρεί το στενό προς Αρχοντοχώρι

Η πληθώρα οχυρωματικών έργων στα παραπάνω περάσματα καταδεικνύουν την ζωτική σημασία των μικρών ορεινών διαβάσεων καθώς και την αδιαμφισβήτητη κυριαρχία στην περιοχή που είχαν οι φρουροί. Η σημασία των οδικών αξόνων διαφαίνεται και από άλλα ιστορικά γεγονότα που έλαβαν χώρα εκεί όπως η μάχη στο πέρασμα του Ρίβιου την 1/11/1825.

Εκεί ο Καραϊσκάκης με τα στρατεύματά του στήνει ενέδρα σε ομάδα 65 Τούρκων δίπλα στην λίμνη Αμβρακία και εξοντώνει τους 60 και παίρνοντας πλούσια λάφυρα (γούνες, όπλα, μετρητά).

Η τραχύτητα του τοπίου σε συνδυασμό με τα απέραντα ακαρνανικά δάση ευνόησαν την δράση επαναστατικών ομάδων στα χρόνια της σκλαβιάς καθιστώντας το Ξηρόμερο κοιτίδα μεγάλων αγωνιστών της Επανάστασης. Ωστόσο για τους ίδους λόγους αναπτύχθηκε και η ληστεία στην περιοχή δυσκολεύοντας το εμπόριο και την διέλευση ανθρώπων από την ενδοχώρα. Χαρακτηριστικές είναι οι αναφορές περιηγητών του 19ου αιώνα που υπό τον φόβο των ληστών είχαν συνοδεία αρκετών οπλισμένων αντρών. 

Στα δασωμένα μονοπάτια οι διαβάτες έπεφταν συχνά θύματα ληστών Φώτο: Τάσος Καραΐσκος

 

Η επίδραση του ορεινού τοπίου στην ακαρνανική ιστορία είναι εμφανής. Οι δρόμοι ανέκαθεν περιορισμένοι και δύσβατοι, ενώ οι διαμάχες για τον έλεγχο τους συνεχείς και αιματηρές. Τα λιγοστά περάσματα κυριεύτηκαν από Έλληνες, Βαρβάρους, Σέρβους, Αλβανούς, Φράγκους, Τούρκους και ληστές, πλαισιώνονται από πανάρχαιες οχυρώσεις και αποτελούν ζωντανά σημάδια της τοπικής ιστορίας. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι πολλούς δρόμους τους χρησιμοποιούμε ακόμη και σήμερα. Το μόνο που μένει είναι να αναδείξουμε την αξία και την επίδραση που είχαν στην περιοχή κατα το πέρασμα των αιώνων.

Πηγές:https://akarnaniasperiigisi.blogspot.com/

• Γ. Η. Παπατρέχας “Βυζαντινά Κάστρα του Ξηρομέρου και η στρατηγική τους σημασία”, Α’ Αρχαιολογικό & Ιστορικό Συνέδριο Αιτ/νιας , Αγρίνιο 1988

• Ν. Θ. Μήτσης “Αετός Ξηρομέρου, ιστορικές επιφυλλίδες αλλοτινών χρόνων”, Αθήνα 2008

• Ε. Πριόβολος, “Η Αιτωλοακαρνανία με τα μάτια των περιηγητών”, Αιτωλοακαρνανικός τύπος, Αθήνα 2004

• Α. Σάββας “Πόλεις και χωριά του Δήμου Ξηρομέρου”, Αθήνα 2021

• Ι. Μόσχος, Α. Πορτελάνος, “Αλυζία”, Ένωση Αλυζίων 2010